Het VARA-toernooi van 1939-40 geeft het antwoord

De schaakwereld wachtte dus op de match Aljechin-Keres. De AVRO wilde die match wel weer sponsoren, opnieuw in diverse steden in ons land, maar van dat rondreizen had Aljechin een beetje zijn buik vol. Keres vroeg uitstel vanwege studie. Bij diens afzegging zou Fine, de co-winnaar van het AVRO-toernooi, de logische vervanger worden.

Het was inmiddels echter 1939 geworden en Fine (een Jood), schatte de dreigende situatie goed in en besloot terug te keren naar Amerika. Intussen voerde Aljechin ook onderhandelingen met Botwinnik, buiten de FIDE om. Dan was er nog Max Euwe, een van de oudjes van het AVRO-toernooi, maar met zijn 38 jaar (in 1939) nog in de kracht van zijn leven. Door het winnen van de tweede toernooihelft had hij het idee gekregen dat hij in goede vorm misschien nog wel tot de sterksten behoorde. Daarom vroeg hij het Euwe-comité om een match tegen Fine te organiseren. Dat zou achter Aljechin-Keres een strijd zijn tussen de nummers drie en vier van de wereld.

De bestuurders waren echt verbaasd om te horen dat Fine vanwege de spanning in de wereld naar Amerika was teruggekeerd Toen de onderhandelingen tussen Keres en Aljechin stukliepen, was het comité er als de kippen bij om Keres uit te nodigen voor een match tegen Euwe. De Est was onmiddellijk bereid weer naar Nederland te komen en rond de jaarwisseling 1939-40 werd de match gespeeld. Uitdrukkelijk werd afgesproken dat de match geen consequenties zou hebben, het was geen kandidatenmatch om het recht Aljechin te mogen uitdagen.

Bedoeling was enkel om te kijken of Euwe nog steeds tot de absolute top behoorde. Grappig genoeg haalde het comité deze keer de VARA als hoofdsponsor binnen. Kennelijk dachten de organisatoren zoiets als: als de AVRO stopt gaan we gewoon naar de buren. De match reisde weer het land door, met één partij in Hilversum. Toegangskaartjes voor de partijen kostten per keer 75 cent, voor VARA-leden 40 cent en voor werklozen en militairen 20 cent.

Het belang van de match werd in het bondsblad als volgt omschreven: “Laten honderden bij honderden zich opmaken naar de wedstrijdlokalen te gaan, waar de kampioenen elkaar treffen! Laten alle Nederlandsche schaakspelers door hun belangstelling bewijzen, dat zij trotsch zijn op onzen nationalen schaakheld, aan wiens talent en persoonlijkheid de groote opbloei van het schaakleven in Nederland in de laatste kwart eeuw te danken is.”

Aan de oproep werd helaas nauwelijks gehoor gegeven. Euwe verloor de match met 7,5-6,5, wat L.G. Eggink, redacteur van het bondsblad, zeer verdroot. “Deze teleurstelling wordt evenwel verzacht door de gedachte, dat de toekomst nu eenmaal der omhoogstrevende jeugd toebehoort en dat een eervolle nederlaag is geleden tegen een schaakkunstenaar van een zeer uitzonder talent.”

De krappe nederlaag tegen de medewinnaar van het AVRO-toernooi was nog wel een aanwijzing dat Euwe de sterkste vijf schakers ter wereld behoorde. Dat wilde men weten, daartoe was de match georganiseerd. De Tweede Wereldoorlog was inmiddels uitgebroken. Direct na de oorlog werden in Engeland voorbereidingen getroffen voor een WK-match tussen Aljechin en Botwinnik, maar de dood van Aljechin in maart 1946 maakte daaraan een eind.

Een uitdager van Aljechin was er niet gekomen en nu was de schaakwereld ook zijn kampioen zelf kwijt. Op deze brute wijze kwam de organisatie van het wereldkampioenschap wel terecht waar die gewoon thuishoorde: bij de FIDE. Om de nieuwe kampioen te bepalen greep de bond terug op het AVRO-toernooi. Bijna dezelfde spelers zouden nu om de titel strijden. Omdat behalve Aljechin ook Capablanca was overleden (1942) zou het een zeskamp worden. Alleen Flohr werd vervangen door Vassili Smyslov, die had laten zien gelijkwaardig te zijn aan Botwinnik en Keres.

Fine was in de oorlog gaan studeren en gestopt met schaken, daarom werd het toernooi een vijfkamp, in 1948. De eerste helft werd gespeeld in Den Haag, de tweede in Moskou. Botwinnik won met overmacht, Euwe werd laatste. Nu de FIDE de macht had, wilde de bond de strijd om de wereldtitel structureren. Hoe kon worden bepaald wie de nieuwe wereldkampioen Botwinnik mocht uitdagen? De eerste stap op weg daarnaartoe werd gezet in… Hilversum.

Johan Hut